திருவண்ணாமலை அண்ணாமலையார் கோவில் இந்தியாவின் மிகப்பெரிய சிவாலயங்களில் ஒன்றாகும். இது பஞ்சபூத ஸ்தலங்களில் அக்னி (நெருப்பு) தத்துவத்தைக் குறிக்கும் திருத்தலம். இந்த ஆலயம் தமிழகத்தின் திருவண்ணாமலை மாவட்டத்தில் அமைந்துள்ளது. இக்கோயில் மிகப்பழமையானது என்றும், சித்தர்கள், முனிவர்கள் தவமிருந்த புண்ணியத் தலம் என்றும் கருதப்படுகிறது. இங்கு உறையும் அண்ணாமலையார் (சிவன்) மற்றும் உண்ணாமுலை அம்மன் (பார்வதி) உலக முழுவதும் இருந்து பக்தர்களை ஈர்க்கின்றனர். பண்டைய காலத்தில் முனிவர்கள் தவமிருந்த இந்த இடம், சிவபெருமானின் பிரகாசமாக விளங்கும் திருத்தலமாகும்.

இந்த ஆலயத்தின் வரலாறு பல்வேறு புராணங்களிலும் குறிப்பிடப்பட்டுள்ளது. சிவபெருமான் ஒரு பிரகாசக் கட்டையாகத் திருவண்ணாமலையில் தோன்றியதாகவும், அந்த ஒளிக்கட்டாவே தற்போது கங்கணமலையாய் விளங்குவதாகவும் தொண்டைமண்டல புராணம் கூறுகிறது. பார்வதி தேவியின் தவத்திற்கு வினையாகவே இந்த ஒளிக்கட்டு தோன்றியது என புராணக் கதைகள் கூறுகின்றன. சிவபெருமான் பார்வதியுடன் ஒருமித்து ஜோதியாக விளங்கியதாலே, திருவண்ணாமலைக்கு "அருணாசல" என்றும், "தீப்பொறி மலையாய் விளங்கும் இடம்" என்றும் பெயர் வந்தது.

திருவண்ணாமலை கோயில் பல கட்டங்களை கடந்து வளர்ச்சியடைந்தது. அச்சோழர்கள், பாண்டியர்கள், விஜயநகரப் பேரரசு, நாயக்கர்கள் மற்றும் தஞ்சை மராத்திய மன்னர்கள் ஆகியோரின் ஆட்சியில் பல மேம்பாடுகளை கண்டது. குறிப்பாக விஜயநகர அரசர்களின் காலத்தில் கோயில் கோபுரங்கள், கல்யாண மண்டபம், திருக்கல்யாண விரிவுகள் மற்றும் ஆலய வழிபாட்டு முறைகள் சிறப்பாக மேம்படுத்தப்பட்டன. கிருஷ்ணதேவராயர் இக்கோயிலின் முக்கியமான திருப்பணிகளை மேற்கொண்டதாக வரலாற்றாசிரியர்கள் கூறுகின்றனர்.

அண்ணாமலையார் கோயில் உலகின் மிகப்பெரிய ஆலய வளாகங்களில் ஒன்றாகும். இதில் நான்கு மிகப்பெரிய ராஜகோபுரங்கள் உள்ளன, அவற்றில் கிழக்கு கோபுரம் 217 அடி உயரமுடையது. இது தமிழகத்தில் உள்ள உயரமான கோபுரங்களில் ஒன்றாகும். இக்கோபுரம் வெகு தொலைவிலிருந்து கண்கொள்ளாக் காட்சியளிக்கிறது. கோயிலின் அடிக்கடி நிகழும் திருவிழாக்களில் முக்கியமானது தீபம் ஏற்றும் நிகழ்வு. திருக்கார்த்திகை தீபத்திருவிழா மிகவும் பிரபலமானது. இதில் அருணாசல மலையின் உச்சியில் மகாதீபம் ஏற்றப்படுகிறது. இது சிவனின் ஜோதி ஸ்வரூபத்தை குறிக்கின்றது.

இந்த ஆலயத்தின் பிரதான தேவன் அண்ணாமலையார் எனப்படும் சிவபெருமான். இவரது அபிஷேகத்திற்குப் பெரும்பாலும் திருவாசகத்திலிருந்து பாடல்கள் பாடப்படுகின்றன. ஆலய வளாகத்தில் பெரிய சந்நிதிகள், அகாலந்தேஸ்வரி அம்மன் திருக்கோயில், பல தீர்த்த குளங்கள் உள்ளன. இவற்றில் "அக்னி தீர்த்தம்" எனப்படும் குளம் மிக முக்கியமானதாகும். இங்கு நீராடி தரிசனம் செய்தால் பாவங்கள் நீங்கும் என்பது பக்தர்களின் நம்பிக்கை.

திருவண்ணாமலை மலையை சுற்றி நடக்கும் கிரிவலம் மிகப்பெரிய ஆன்மிக சாதனை என்று கருதப்படுகிறது. 14 கி.மீ நீளமுள்ள இந்த கிரிவலம் மூலம் பக்தர்கள் புனித யாத்திரை மேற்கொள்கிறார்கள். இது மாதம் முழு நிலவின் போது சிறப்பாக நடைப்பெறும். சித்தர்கள், யோகிகள், முனிவர்கள் திருவண்ணாமலை மலையில் தவமிருந்து பல்வேறு ஆன்மிக சாதனைகளை அடைந்ததாக கூறப்படுகிறது. ரமண மகரிஷி போன்ற மகான்கள் திருவண்ணாமலையை தங்களது ஆன்மிக வேராகக் கொண்டிருந்தனர்.

கோயிலின் சிற்பங்கள் மற்றும் கல்வெட்டுகள் சோழர்கள் காலத்திலிருந்து வளர்ச்சியடைந்துள்ளன. இங்கு அமைந்துள்ள கல்வெட்டுகளில் சமுதாய கட்டமைப்பு, கோயிலின் நிதிநிலை, வழிபாட்டு முறைகள் போன்றவை விரிவாக குறிப்பிடப்பட்டுள்ளன. விஜயநகரப் பேரரசின் காலத்தில் நிர்மாணிக்கப்பட்ட கல்யாண மண்டபம் சிறந்த சிற்பங்களால் அலங்கரிக்கப்பட்டுள்ளது. சிவபெருமானின் திருவிளையாடல்களை சித்தரிக்கும் கல்வெட்டுகள் கோயிலின் முக்கிய சிறப்பாகும்.

திருவண்ணாமலை கோயிலில் ஆண்டுதோறும் ஏராளமான திருவிழாக்கள் நடைபெறும். கார்த்திகை தீபம் திருவிழா மிகப்பெரிய திருவிழாக்களுள் ஒன்றாகும். இதில் கோவில் வளாகம் மற்றும் திருவண்ணாமலை மலை பகுதி முழுவதும் பக்தர்களால் நிரம்பி நிற்கும். மலை உச்சியில் கொளுந்தும் தீபம் பல கோடி பக்தர்களின் கடவுளை நோக்கிய புண்ணிய பயணமாகும். தீபத்திருவிழாவின் போது பக்தர்கள் "அருணாசலா" என முழங்க எடுக்கும் திருவிழாவின் மயக்கம் வார்த்தைகளால் விவரிக்க முடியாதது.

இந்த ஆலயம் ஆன்மிக உலகில் மட்டுமல்லாமல், கலாச்சாரம், வரலாறு, மற்றும் பக்தியின் உச்சமாகவும் விளங்குகிறது. உலகின் பல பகுதிகளிலிருந்தும் சுற்றுலாப் பயணிகள் மற்றும் ஆன்மிக தேடல் கொண்டவர்கள் இங்கு வருகின்றனர். திருவண்ணாமலை என்பது பக்கம் பக்கம் ஆன்மிகச் செல்வம் கொண்ட ஒரு புனிதத் திருத்தலமாகவும், புண்ணிய பூமியாகவும் விளங்குகிறது.

தற்போதும், திருவண்ணாமலை அண்ணாமலையார் கோவில் பக்தர்களுக்குள் அதிகளவு மதிப்பும், ஆன்மிக முக்கியத்துவமும் பெற்ற ஆலயமாக விளங்குகிறது. இங்கு தினமும் ஆயிரக்கணக்கான பக்தர்கள் வந்து தரிசிக்கின்றனர். இந்த ஆலயத்தின் பிரம்மாண்டமும், அதன் தொன்மையான சிறப்புகளும், அதன் உண்மையான ஆன்மிக ஆற்றலும், காலப்போக்கில் அழியாதவை. திருவண்ணாமலை எனும் திருத்தலம் பரம்பரை பரம்பரையாக ஆன்மிக மையமாக விளங்கும் என்பது அனைவராலும் ஏற்றுக்கொள்ளப்பட்ட உண்மை.